Schenkingen van liturgische gewaden

Gebedsportretten op liturgische gewaden

Noordelijke Nederlanden, 1475-1525 (datering op basis van stijl)

Linnen, floszijde en gouddraad

Museum Catharijneconvent, Utrecht, inv. nr. ABM t02194.82

Utrecht, 1505-1515 (datering op basis van stijl)

Linnen, floszijde en goud- en zilverdraad

Museum Catharijneconvent, Utrecht, inv. nr. ABM t2068

Deze twee borduurfragmenten tonen beide een gebedsportret. Daarmee wordt een portret bedoeld waarbij een te gedenken persoon knielend met in gebed gevouwen handen is afgebeeld. Deze persoon is niet noodzakelijkerwijs degene die het stuk geschonken heeft. Een gebedsportret gaat vaak vergezeld van een wapenschild, een tekst, en/of een beschermheilige. Op Noord-Nederlandse memorievoorstellingen komen gebedsportretten zeer veel voor, maar op liturgische gewaden worden ze maar weinig aangetroffen. Opdrachtgevers van gewaden beperkten zich doorgaans tot het laten aanbrengen van een wapenschild en/of tekst.

Het gebedsportret op het linkerfragment is dat van een man die gekleed gaat in een lichtgekleurd onderkleed en een bruinige mantel met hermelijnen boorden. Over de rechterkant van de mantel hangen koorden met knopen daarin, terwijl op de linkerkant een Maltezer kruis te zien is. Dit kruis identificeert de man als een lid van de orde van Sint Jan van Jeruzalem; hij is een Johannieter ofwel Jansheer. De banderol bevat een tekst die te zeer versleten is om nog leesbaar te zijn. Achter de Johannieter bevindt zich een (bescherm)heilige met baard en aureool. De heilige houdt in zijn rechterhand een boek en in zijn linkerhand een mes-achtig object. Mogelijk gaat het om de apostel Bartholomëus.

Het rechterfragment betreft het bovendeel van een gaffelkruis met een voorstelling van de Annunciatie. De dialoog tussen aartsengel Gabriël en Maria is te volgen via drie banderollen met aan het Lucasevangelie ontleende teksten. Vlak voor Gabriël, wiens linkerhand op een staf rust, knielt een man. Zijn donkere hoed heeft hij uit eerbied afgenomen en ligt voor hem op de tegelvloer. Hij draagt een donkerblauw gewaad, een rode maillot en goudkleurige schoenen. De man zal tot de wereldlijke maatschappelijke elite hebben behoord. Onder het gebedsportret, langs de onderrand, is een tekst geborduurd. Ook deze tekst is onleesbaar vanwege slijtage.

In beide gevallen is de identiteit van de geportretteerde niet te achterhalen. De begeleidende tekst, die misschien de naam van de herdachte man bevatte, is immers niet meer te ontcijferen. Bovendien ontbreekt een wapenschild. Dat er desondanks iets te zeggen valt over de maatschappelijke status van de mannen is te danken aan de kleding waarin ze zijn afgebeeld. Kleding en attributen speelden een grote rol in de herkenbaarheid van personen en gaf een indicatie van hun plaats in de maatschappij en de gemeenschap waarvan ze deel uitmaakten, zoals de Johannieterorde. Binnen deze gemeenschap bleef de geportretteerde na de dood voortleven.