Dierproeven en alternatieven

in wetenschappelijk onderzoek en onderwijs

Thema: Dierproeven doen met gevoel

Introductie

Dit Jaarverslag Dierproeven 2015 van de Universiteit Utrecht (UU) en het Universitair Medisch Centrum Utrecht (UMC Utrecht) geeft op hoofdlijnen informatie over het gebruik van proefdieren en dierproeven door beide instellingen. Daarnaast geeft het een bredere context bij de aantallen. Het laat zien waarvoor proefdieren worden gebruikt door de instellingen, waarom we vinden dat het niet anders kan, en welke voorwaarden en uitgangspunten daarbij worden gehanteerd.

Dierproeven mogen alleen verricht worden als er geen mogelijkheden zijn om het gestelde doel te behalen zónder het gebruik van proefdieren. En áls dieren gebruikt worden, moet de proef zo zijn opgezet dat er niet meer dieren gebruikt worden dan nodig is, en dat alles wordt gedaan om het ongerief voor de dieren zo beperkt mogelijk te houden. Bij een verantwoord gebruik van proefdieren hoort ook dat de resultaten van de proeven op deskundige en navolgbare wijze worden gebruikt, en dat de opzet en uitkomsten van de proeven zo volledig mogelijk worden gepubliceerd, zodat collega-onderzoekers hiervan optimaal gebruik kunnen maken. U leest in dit jaarverslag ook over activiteiten om dierproeven te vervangen, te verminderen of te verfijnen.

We willen over dit alles in alle openheid communiceren. Dat doen we niet alleen met dit jaarverslag, maar ook op andere manieren. Zie bijvoorbeeld de zeer informatieve website van de Instantie voor Dierenwelzijn Utrecht (www.ivd-utrecht.nl), de website van de Dierexperimentencommissie Utrecht (DEC Utrecht) (www.dec-utrecht.nl) en de website van het 3Rs-Centre Utrecht Life Sciences (www.uu.nl/organisatie/3rs-centre-uls).

Elk jaar belichten we in het jaarverslag een ander aspect van dierproeven. Dit jaar laten we zien we hoe mensen die bij de uitvoering van dierproeven betrokken zijn dit ervaren. Het doen van dierproeven laat niemand onberoerd. We laten acht personen uit het werkveld aan het woord. Zij vertellen in alle eerlijkheid onder meer hoe ze naar hun werk kijken, welke dilemma’s ze ondervinden en waar ze soms moeite mee hebben.

Ik ben opgeleid als dierenarts en werkzaam geweest op verschillende posities binnen het diergeneeskundig onderzoek. Zo heb ook ik in verschillende rollen te maken gehad met dierproeven. Vanuit die achtergrond herken ik de dilemma’s die men soms voelt.

Ik heb ervaren dat het gebruik van proefdieren extra verantwoordelijkheden met zich meebrengt. In de verschillende persoonlijke verhalen die in het jaarverslag zijn opgenomen is dit besef voelbaar, en is een grote betrokkenheid bij de dieren die in het geding zijn te beluisteren.

Hoewel deze medewerkers en studenten de noodzaak van het doen van dierproeven accepteren, is dit nooit een vanzelfsprekendheid. Deskundigheid en een professioneel-kritische houding van ieder van hen, ook ten opzichte van elkaar, is nodig voor een verantwoorde opzet en uitvoering van dierproeven én voor het vervangen, verminderen en verfijnen van dierproeven waar mogelijk.

Anton Pijpers

Prof. dr. Anton Pijpers, vergunninghouder Universiteit Utrecht

Mede namens Prof. dr. Frank Miedema, vergunninghouder UMC Utrecht

Het UMC Utrecht heeft drie kerntaken: onderzoek, onderwijs en patiëntenzorg. Speerpunten in onderzoek zijn: Circulation, Regenerative Medicine & Stem Cells, Cancer, Infection & Immunity, Brain en Child Health. Proefdieren worden ingezet voor onderzoek en onderwijs. Het onderzoek moet altijd vooruitgang opleveren voor de patiënt en de maatschappij. Onderwijs met proefdieren wordt gegeven aan studenten biomedische wetenschappen en medisch specialisten.

Het UMC Utrecht en de Universiteit Utrecht werken nauw samen, onderling én met andere instellingen, zoals de Hogeschool Utrecht, het Hubrecht Instituut, Danone Research Centre for Specialised Nutrition, TNO, het Rijksinstituut Volksgezondheid en Milieu (RIVM), de Technische Universiteit Eindhoven en het Prinses Maxima Centrum voor kinderoncologie.

De Universiteit Utrecht biedt onderwijs en onderzoek op internationaal niveau. Haar taken zijn: jonge mensen academisch vormen, academici en onderzoekers opleiden, grensverleggend onderzoek doen en bijdragen aan oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. De belangrijkste thema’s van onderzoek zijn: Dynamics of youth, Institutions, Sustainability en Life sciences. Vooral binnen de Life sciences worden proefdieren ingezet. Belangrijke onderwerpen zijn: volksgezondheid, kanker, regeneratieve geneeskunde en stamcellen. Ook komt proefdieronderzoek voor bij Sociale Wetenschappen en Bètawetenschappen. Onderwijs met proefdieren wordt vooral gegeven aan studenten diergeneeskunde en biomedische wetenschappen.

Dierproeven verantwoord inzetten

Het Universitair Medisch Centrum Utrecht en de Universiteit Utrecht doen vooral medisch-biologisch en diergeneeskundig onderzoek. Het onderzoek dient onder andere om voor mens en dier de veiligheid te vergroten en de kwaliteit van leven te verbeteren, vooral door ziekte te voorkomen of te genezen. Veel experimenten worden gedaan met gekweekte cellen, computersimulaties of vrijwilligers. Soms is het noodzakelijk om dierproeven te doen.

Proefdieren nog onmisbaar →

Dierproeven zijn op dit moment nog onmisbaar, bijvoorbeeld voor onderzoek naar de werking van de hersenen of het immuunsysteem, of naar ernstige ziekten, zoals kanker of hart- en vaatziekten. Huidige proefdiervrije methoden zijn nog te beperkt om dergelijke ingewikkelde processen te kunnen bestuderen. Ook voor onderwijs zijn dierproeven nodig, bijvoorbeeld om aankomend dierenartsen te leren hoe ze een dier moeten behandelen, of voor het trainen van chirurgen in ingewikkelde operatietechnieken.

Alleen als het niet anders kan →

Dierproeven mogen volgens de wet alleen worden gedaan als het echt niet anders kan, en dan met zo min mogelijk dieren en zo min mogelijk ongerief voor de dieren. Met name gewervelde dieren ervaren net als mensen welzijn, en dus ook aantasting van hun welzijn. Denk aan pijn, misselijkheid, jeuk, stress, verveling of eenzaamheid. Daarnaast hebben dieren een intrinsieke waarde, wat inhoudt dat we respect moeten hebben voor hun lichamelijke integriteit en het behoud van hun leven. De onderzoeker die een dierproef wil opzetten, moet altijd controleren of er 3V-methoden (Vervanging, Vermindering, Verfijning) mogelijk zijn en hier verantwoording over afleggen bij de aanvraag voor een vergunning (zie: 3V-methoden).

Herziening Wet op de dierproeven →

In het jaar 2015 was de hernieuwde Wet op de dierproeven net van kracht. Sindsdien moet elke instantie die met proefdieren werkt een Instantie voor Dierenwelzijn hebben. De Instantie voor Dierenwelzijn Utrecht vervult deze rol voor onder andere het UMC Utrecht en de Universiteit Utrecht. Zij adviseert medewerkers die met dierproeven te maken hebben over dierenwelzijn en de implementatie van de 3 V’s (dit laatste in nauwe samenwerking met het 3Rs-Centre Utrecht Life Sciences), beoordeelt vergunningaanvragen voor onderzoeksprojecten en de concrete werkprotocollen daarbijen oefent intern controle uit op het dierenwelzijn. In 2015 zette de instantie zich in om de werkwijzen binnen de beide instellingen in lijn te brengen met de herziene wet. Ook ontwikkelde zij een kwaliteitssysteem.

De Dierexperimentencommissie Utrecht (DEC Utrecht) maakt de ethische afweging tussen het belang van het onderzoek of onderwijs en het welzijn van de proefdieren. Zij adviseert de Centrale Commissie Dierproeven (CCD), die de vergunningen verleent voor het uitvoeren van dierproeven. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) voert controles uit namens de rijksoverheid. Het Nationaal Comité advies dierproevenbeleid (NCad) adviseert de Minister van Economische Zaken, de CCD en de Instanties voor Dierenwelzijn over dierproeven en de mogelijkheden van 3V-methoden, stelt richtlijnen en codes of practice op en stimuleert kennisuitwisseling.

Openheid →

De basis voor dit jaarverslag is de Code Openheid Dierproeven, opgesteld door de Vereniging van Samenwerkende Nederlandse Universiteiten (VSNU), de Koninklijke Nederlandse Academie voor Wetenschappen (KNAW) en de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU). De code stelt onder andere: “Een belangrijk aspect van verantwoord omgaan met proefdieren en dierproeven is de bereidheid hierover de dialoog aan te gaan met de samenleving. Wil een dergelijk beleid het gewenste effect hebben (beter begrip en open dialoog), dan zal de informatie zodanig moeten worden gepresenteerd dat zij ook aansluit bij de vragen uit de samenleving. Het opstellen van een ‘dierexperimenteel jaarverslag’ is een manier om tegemoet te komen aan deze informatiebehoefte.” Het UMC Utrecht en de Universiteit Utrecht onderschrijven deze code van harte en werken ook op andere manieren aan openheid. Dit gebeurt bijvoorbeeld door het uitnodigen van dierenwelzijnsorganisaties voor bezoeken en gesprekken, door het openbaar maken van beleid (zie website IvDU), door het Jaarverslag Dierproeven, en door het verwelkomen van pers en media. Een open gesprek met de samenleving stimuleert immers een kritische houding en een permanente zoektocht naar alternatieven.

Beleid →

Het gezamenlijke beleid van het UMC Utrecht en de Universiteit Utrecht is erop gericht dierproeven volgens het 3V-principe zoveel mogelijk te vervangen, te verminderen en te verfijnen. Dit betekent dat de instellingen via de Instantie voor Dierenwelzijn Utrecht en het 3Rs-Centre ULS intensieve begeleiding bieden aan onderzoekers en medewerkers die met proefdieren werken, om constant te zoeken naar alternatieven, verbeteringen en bewaking van de kwaliteit van processen, om zo het dierenwelzijn optimaal te beschermen. De Universiteit Utrecht bereidde in 2015 samen met het UMC Utrecht de oprichting van een gezamenlijk stimuleringsfonds voor. Ook is er een nauwe samenwerking met Proefdiervrij.

Van idee naar dierproef

WP = werkprotocol
DEC = Dierexperimentencommissie

CCD = Centrale Commissie Dierproeven
NVWA = Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit

Een onderzoeker aan de Universiteit Utrecht of het UMC Utrecht die dierproeven wil doen, moet aan een aantal eisen voldoen en bepaalde stappen doorlopen. De eerste en belangrijkste stap is het schrijven van een voorstel voor een onderzoeksproject. Daarin moet onder andere beschreven en beargumenteerd staan: doel, belang, opzet, werkwijze, benodigde diersoort, aantal dieren en leeftijd, mogelijkheden voor 3V-alternatieven, wijze van huisvesten en verzorgen, mate van ongerief, pijnbestrijding en wijze van doden (indien van toepassing).

Het voorstel gaat naar de Instantie voor Dierenwelzijn Utrecht. Die kijkt of het volledig is, toetst het op onderzoekstechnische en praktische aspecten, en stemt de inhoud verder af met de onderzoeker. Vervolgens gaat de aanvraag naar de Dierexperimenten Commissie (DEC). Die maakt de ethische afweging van het ongerief van de proefdieren ten opzichte van het belang van de dierproef. Ook toetst de DEC de wetenschappelijke kwaliteit van het onderzoek. Zij brengt een gemotiveerd advies uit aan de Centrale Commissie Dierproeven (CCD). Die neemt vervolgens het besluit tot het al dan niet verlenen van de vergunning.

Nadat een projectvergunning is verleend, volgt verder overleg om tot een werkprotocol per dierproef te komen. Als de projectvergunning verleend is, moet elk onderdeel van het project volgens de vergunning worden uitgevoerd. Wijzigingen in een lopend project moeten direct worden gemeld. Bij wijzigingen die tot gevolg hebben dat de vraagstelling van het project verandert of het ongerief of het aantal dieren toeneemt, is een nieuwe vergunning nodig. Dit alles om het welzijn van de betrokken dieren optimaal te beschermen.

3V-Methoden

Vervanging, Vermindering en Verfijning

Onderzoek binnen de Universiteit Utrecht en het UMC Utrecht is vooral gericht op beter begrip van de werking van het levend organisme, om ziekte of andere schade te kunnen voorkomen of behandelen. In veel gevallen is een groot deel van het onderzoek mogelijk zonder dieren, maar moeten de resultaten uiteindelijk in een levend dier worden geverifieerd, om onvoorziene effecten in een levend organisme te kunnen bestuderen. Daarnaast zijn er proefdieren nodig voor onderwijs (o.a. voor het oefenen van vaardigheden), zowel binnen de menselijke als de diergeneeskunde. Ook hier worden al veel proefdiervrije modellen gebruikt, zoals fietsband als namaakhuid om te leren hechten. Om zo min mogelijk van proefdieren gebruik te hoeven maken worden bij de beide instellingen in alle fases van het onderzoek de 3 V’s toegepast: Vermindering (van het aantal proefdieren), Verfijning (zodat er minder ongerief is) en Vervanging (van de dierproef door een proef zonder dieren of met dieren die er minder last van hebben). Het stimuleren van deze methoden vindt onder andere plaats vanuit het 3Rs-Centre ULS van de Universiteit Utrecht.

In vitro en ex vivo: Vervanging en Vermindering
Er wordt al veel vooronderzoek zonder proefdieren gedaan. Denk aan in vitro onderzoek met een celkweek of een organoïde (stukje weefsel dat reageert als een orgaan), ex vivo onderzoek met overgebleven delen van dieren uit het slachthuis en computermodellen (die de reacties van een orgaan nabootsen). Dit levert kennis op over processen die men wil onderzoeken. Dit betekent ook dat de latere dierproef beter kan worden opgezet en men gerichter de effecten kan bestuderen, zodat minder dieren nodig zijn om dezelfde resultaten te krijgen.

Voorbeeld 1

Voorbeeld 2

Voorbeeld 3

Voorbeeld 4
Lager aantal proefdieren door goede communicatie: Vermindering
Door goede onderlinge afstemming zorgen onderzoekers ervoor dat proefdieren die toch al gedood moeten worden voor of tijdens een proef, efficiënter gebruikt worden. Ze melden aan elkaar wanneer dieren beschikbaar komen. Zo hebben collega’s de mogelijkheid om weefsels of organen van het gedode dier te gebruiken voor ander nuttig onderzoek of onderwijs, en hoeven voor dat doel geen dieren meer te worden gefokt. Dit leidt tot een vermindering van het aantal proefdieren. Als er binnen de faculteit Diergeneeskunde bloed afgenomen moet worden bij een dier, voor onderzoek of diagnose, worden studenten erbij betrokken, zodat zij het bloedafnemen kunnen leren. Andersom wordt bloed dat studenten tijdens onderwijs afnemen, gebruikt door onderzoekers die bloed nodig hebben voor onderzoek.
Imaging en telemetrie: Vermindering en Verfijning
Vermindering van het aantal proefdieren is ook mogelijk door meer informatie uit één dier te halen en dieren gedurende langere tijd te monitoren. Dit kan door het gebruik van speciale meettechnieken, zoals telemetrie, MRI-scan of het doen oplichten van organen (bioluminiscentie, zie foto). Bij telemetrie wordt een zender ingebracht in de buikholte, waarna gedurende lange tijd informatie over fysiologische functies (temperatuur, hartslag, bloeddruk) kunnen worden afgelezen zonder dat het dier telkens uit de kooi moet worden gehaald om te worden onderzocht. Dit scheelt stress. Een MRI-scan of een echoscopie maakt het mogelijk onderzoek te doen zonder te hoeven opereren. Deze methoden worden bijvoorbeeld toegepast bij hartfunctieonderzoek. Voordelen zijn bovendien dat er minder dieren nodig zijn (omdat er meer metingen gedaan kunnen worden in één dier), dat de resulaten beter bruikbaar zijn, en dat afwijkingen eerder kunnen worden opgespoord, waardoor ongerief kan worden voorkomen.
Onderwijs
Binnen het onderwijs worden doorlopend nieuwe technieken toegepast, waardoor het diergebruik minimaal is. Bij het trainen van vaatchirurgen wordt slachthuismateriaal gebruikt om het verbinden van bloedvaten te oefenen. Voor het trainen van hartchirurgie worden harten uit het slachthuis of afkomstig van proefdieren na afloop van een proef gebruikt. Bij de faculteit Diergeneeskunde zijn er verschillende vervangende modellen ontwikkeld en nog in ontwikkeling waarop studenten vaardigheden kunnen oefenen, zoals een namaakkoe (de Sensakoe) en een namaakpaard. Daarnaast worden er plastinaten (preparaten volgens een speciale techniek) gemaakt van dieren en hun lichaamsdelen. Voor onderwijs over gezelschapsdieren worden overleden huisdieren gebruikt die afgestaan worden door hun eigenaren via het dierdonorcodicil.

Voorbeeld 1

Voorbeeld 2

prof. dr. Frauke Ohl → lees meer

Prof. dr. Frauke Ohl was tot haar overlijden op 28 januari 2016 als Hoogleraar Dierenwelzijn & Proefdierkunde en voorzitter van het Departement Dier in Wetenschap en Maatschappij van de Universiteit Utrecht nauw betrokken bij het welzijn van proefdieren in Utrecht. Zij leidde het onderzoek naar diergedrag, om zodoende hun behoeften beter te leren begrijpen en daar rekening mee te kunnen houden in de omgang met dieren. Zij was tevens lid van het Nationaal Comité advies dierproeven (NCad). Zij zal node gemist worden in het dierenwelzijnsveld.

prof. dr. Coenraad Hendriksen → lees meer

Prof. dr. Coenraad Hendriksen, hoogleraar Alternatieven voor Dierproeven, hield zich gedurende het jaar 2015 bezig met onderwijs, voorlichting en onderzoek rondom 3V-methoden. In het kader van onderwijs verzorgde hij aan verschillende universiteiten in Nederland en aan de Hogeschool van Utrecht het college ‘3V-Alternatieven’ in de cursus Proefdierkunde. Hij gaf meerdere lezingen in binnen- en buitenland. Hij is lid van een aantal binnen- en buitenlandse commissies, waaronder het Nationaal Comité advies dierproeven (NCad), de Commissie innovatieve technieken van ZonMw en het Europese Partnership for Alternative Approaches to Animal Testing (EPAA).

dr. Jan van der Valk → lees meer

Dr. Jan van der Valk, medisch-bioloog en 3V-adviseur, coördineert het 3Rs-Centre Utrecht Life Sciences, dat deel uitmaakt van het Departement Dier in Wetenschap en Maatschappij van de Universiteit Utrecht. Het centrum stimuleert de ontwikkeling, toepassing en acceptatie van methoden die het gebruik van proefdieren kunnen vervangen, verminderen en verfijnen (3V in het Nederlands, 3Rs in het Engels). Het centrum doet dit door onderzoekers te adviseren en te informeren, onder andere door het ontsluiten van internationale kennis via websites. Daarnaast biedt het centrum aan een breed publiek voorlichting en informatie. Ook werkt het mee aan de cursus Proefdierkunde. Het 3Rs-Centre ULS werkt nauw samen met de Instantie voor Dierenwelzijn Utrecht.

Dierdonorcodicil

In 2015 werden ruim 300 (in 2014: 326) dode huisdieren door hun eigenaren afgestaan in het kader van het Dierdonorcodicil. Dit waren voornamelijk honden, katten, cavia’s en ratten. De aangeboden dieren worden ingezet voor onderwijs aan aankomend dierenartsen, bijvoorbeeld voor het aanleren van chirurgische technieken, en sparen zo proefdieren uit.

In het Dierdonorcodicil werken de Stichting Proefdiervrij en de Faculteit Diergeneeskunde van de Universiteit Utrecht samen met 75 dierenartsenpraktijken. De mogelijkheid om dode dieren aan te bieden voor de wetenschap is oorspronkelijk gestart in het midden van Nederland, en werd in de loop van 2014 en 2015 uitgebreid naar het oosten van het land, in samenwerking met de Gezondheidsdienst voor Dieren in Deventer als centraal verzamelpunt. Meer informatie bij Proefdiervrij.

Aantal kadavers per diersoort aangeleverd in 2015:

Honden: 161
Katten: 131
Knaagdieren en konijnen: enkele

UMC

Mini-organen vervangen proefdieren

De onderzoeksgroep van Hans Clevers doet onderzoek naar het ontstaan van darmkanker en therapieën tegen de ziekte. De onderzoekers gebruiken organoïden, stukjes weefsel die reageren als een orgaan, in dit geval de menselijke darm. Voor dit deel van het onderzoek zijn geen dieren meer nodig, en de vertaalslag naar het echte menselijke lichaam is beter. Er zijn ook al organoïden van bijvoorbeeld de lever en de alvleesklier. Zie ook deze video en meer over organoïden in Trouw.

NWO-subsidie voor onderzoeken nieuwe aanpak dierproeven

Hoewel dierproeven de afgelopen decennia hebben bijgedragen aan het verkrijgen van inzicht in en behandelen van ziekten, is er ook veel discussie rondom de betrouwbaarheid en ethische aanvaardbaarheid ervan. Dit omdat dierproeven niet in alle gevallen ook daadwerkelijk leiden tot de beoogde gezondheidswinst. Franck Meijboom kreeg vanuit het NWO-programma Maatschappelijk Verantwoord Innoveren subsidie om te onderzoeken hoe onderzoek meer vanuit de praktijk kan worden opgezet. Dus vanuit de vraag: wat heeft de patiënt eraan? Hij voert dit onderzoek uit in samenwerking met de Radboud Universiteit Nijmegen.

Stamcellen voor testen gevaarlijke stoffen

Van allerlei stoffen die mensen dagelijks gebruiken ontbreekt informatie over veilig gebruik bij zwangerschap. Voor onderzoek op dit gebied zijn vaak proefdieren nodig. Tegelijk groeit de roep om proefdiervrije testmethoden. Het gebruik van embryonale stamcellen van muizen is zo’n methode. In een embryonale stamceltest (EST) ontwikkelen embryonale stamcellen zich tot kloppende hartspiercellen. Remming van deze ontwikkeling, door blootstelling aan stoffen, is een maat voor ontwikkelingstoxiciteit. Sjors Schulpen onderzocht de uitbreiding en het specifieker maken van deze EST. In combinatie met het effect op het erfelijke materiaal, kan het effect van stoffen sneller en gedetailleerder bestudeerd worden. Verder ontwikkelde hij een test gebaseerd op menselijke embryonale stamcellen. Dit verbetert de toepasbaarheid voor de mens, want de test voorkomt een vertalingsstap van muis naar mens.

Afstudeerproject fotografie

Student fotografie Iris Sijbom benaderde de Instantie voor Dierenwelzijn Utrecht voor haar afstudeerproject Animethic: een fotoreeks waarin zij proefdieren verbeeldt als helden. Zij bezocht de proefdierfaciliteiten en maakte een reeks foto’s die leidde tot enkele tentoonstellingen en aandacht in diverse media, waaronder HP De Tijd.

Scholieren op bezoek

Meermalen benaderden scholieren de Universiteit Utrecht voor informatie over dierproeven voor een opdracht of profielwerkstuk. Een citaat uit een werkstuk: “Eerst waren wij best wel tegen dierproeven; we vonden het zielig en oneerlijk. Nu we dit onderzoek hebben gedaan zijn we er anders over gaan denken want het is wel degelijk nodig. (…) Zonder dierproeven zouden er veel minder mensen kunnen genezen van hun ziekten zoals bijvoorbeeld kanker. Er zouden minder operatietechnieken zijn, en medicatie zou niet zomaar gegeven kunnen worden zonder test. Wij vinden dat er wel een grens getrokken moet worden. (…) Onze hypothese is dat we wel dachten dat het wel nodig is, maar dat het wel flink kan verminderen. Nu denken we er nog steeds hetzelfde over, en we hebben ook gezien dat er echt nagedacht wordt om het te kunnen verminderen. Dit doen ze door alternatieven te ontwikkelen en ze te gebruiken. Er wordt ook veel rekening gehouden met de dieren zowel voor als na de proeven.”

Aantallen proefdieren en dierproeven

Organisaties die dierproeven doen, moeten jaarlijks bij de overheid melden hoeveel dierproeven ze hebben gedaan en hoeveel proefdieren ze daarbij hebben ingezet. Met de herziening van de Wet op de dierproeven (eind 2014) is ook de manier van registreren veranderd. Sommige handelingen met dieren vallen niet langer binnen de definitie van een dierproef, waardoor ze niet binnen de geregistreerde aantallen vallen. Een voorbeeld hiervan zijn verbandlessen met honden voor studenten diergeneeskunde. Ook het meermaals inzetten van eenzelfde proefdier voor hetzelfde doel, zoals dat gebeurt binnen het praktisch onderwijs, wordt anders geregistreerd. Dit wordt tegenwoordig slechts genoteerd als één herhaling en heeft daardoor eveneens een verlagend effect op het aantal geregistreerde dierproeven. Dit beïnvloedt dan ook vooral de jaarcijfers van de Universiteit Utrecht. Zowel binnen de Europese Commissie als binnen de Nederlandse overheid is er nog discussie gaande over enkele elementen van de registratie. Dit alles betekent dat het niet mogelijk is om uit de jaarcijfers van 2014 en 2015 tendensen af te leiden.

Aantal dierproeven ≠ aantal proefdieren

Bij de interpretatie van de jaarcijfers is het belangrijk om het aantal verrichte dierproeven niet te verwarren met het aantal ingezette proefdieren. Een dierproef vergt inderdaad een proefdier, maar zodra dat dier nogmaals wordt ingezet voor een proef, is er sprake van twee dierproeven en nog steeds van één proefdier.

Aantal dierproeven per faculteit of instelling

In 2015 was er weinig verschil in het aantal dierproeven bij de Universiteit Utrecht (11.518) en het UMC Utrecht (9.677). Echter, bij de Universiteit Utrecht was het aantal proefdieren dat hiervoor werd ingezet (6.795) aanzienlijk lager dan bij het UMC Utrecht (9.421). Dit duidt erop dat bij de Universiteit Utrecht veel meer proefdieren werden hergebruikt, met name voor onderwijs. Binnen de Universiteit Utrecht leverde de faculteit Diergeneeskunde verreweg de grootste bijdrage aan het proefdiergebruik (o.a. door onderwijs en onderzoek naar pluimvee in praktijkomstandigheden) en de Bètafaculteit (Farmacie en Biologie) aanzienlijk minder.

Doel van de dierproeven

Door de Universiteit Utrecht en het UMC Utrecht samen werden dierproeven gedaan voor drie hoofddoelen: bijna 38% voor fundamenteel onderzoek, 32,5% voor translationeel en toegepast onderzoek, en 29,5% voor onderwijs. (Bij de Universiteit Utrecht was ruim 51% van de dierproeven voor onderwijsdoeleinden.) Fundamenteel onderzoek is onderzoek naar processen zonder dat de toepassing direct in zicht is, zoals het proces van celdeling. Toegepast onderzoek is onderzoek dat gericht is op een toepassing, bijvoorbeeld voor een medische therapie. Translationeel onderzoek vormt de verbinding tussen beide, zoals onderzoek naar de vraag welke stoffen invloed hebben op de celdeling uit het hiervoor genoemde fundamentele onderzoek. De verdeling (3 ongeveer gelijke delen) vormt een goede afspiegeling van de kernactiviteiten van de beide instellingen.

Diersoorten

Evenals voorgaande jaren was ook in 2015 de muis het meest gebruikte proefdier in Utrecht (56,6%). Een derde deel van deze muizen was genetisch gemodificeerd. Naast muizen werden ook ratten veelvuldig ingezet, en in mindere mate kippen, runderen en varkens. Met name ratten, cavia’s, konijnen, honden, katten, paarden, schapen, runderen, kippen en duiven werden meerdere malen ingezet, voornamelijk voor onderwijsdoeleinden.

	Aantal proefdieren ingezet		Aantal proefdieren gedood		Totaal aantal dierproeven verricht
	UU	UMCU	UU	UMCU	UU	UMCU
muis	3.500	3.463	3.314	3.462	4.476	3.510
rat	874	2.166	677	2.060	1.155	2.180
cavia	17	14	9	14	47	14
syrische goudhamster	12	0	8	0	89	0
konijn	124	76	0	67	144	80
hond	90	27	9	27	112	27
kat	4	0	4	0	4	0
fret	70	0	14	0	90	0
paard, ezel en kruisingen	63	0	13	0	65	0
varken	242	81	242	81	242	81
geit	51	18	51	17	58	7
schaap	68	7	8	7	88	7
rund	785	0	113	0	1.546	0
andere zoogdieren	0	0	0	0	0	0
huishoender	2.035	0	997	0	2.197	0
andere vogels	261	0	6	0	261	0
reptiel	0	0	0	0	0	0
klauwkikker	0	0	0	0	0	0
zebravis	470	0	470	0	470	0
transgene muis	472	3.312	514	3.311	514	3.499
transgene rat	0	257	0	261	0	261
transgene zebravis	49	0	49	0	49	0
Totaal	9.187	9.421	6.490	9.407	11.518	9.677

Aantallen dieren gedood zonder te zijn ingezet voor onderzoek of onderwijs

Het aantal dieren dat werd gedood zonder te zijn gebruikt voor onderzoek of onderwijs overtrof het aantal proefdieren dat wel werd ingezet. Doden zonder te zijn ingezet gebeurt als de dieren een onbruikbare genetische samenstelling hebben of niet het benodigde geslacht hebben. In 2015 werden dieren die werden gedood na te zijn gebruikt als fokouder voor het eerst apart vermeld. Deze dieren werden niet gebruikt voor onderzoek of onderwijs, maar wel voor het fokken van proefdieren voor die doelen. Om het aantal proefdieren dat wordt gedood zonder te zijn ingezet in een experiment te verlagen, is in 2015 gestart met een betere coördinatie van het fokprogramma. Foklijnen die niet langer nodig waren zijn afgestoten.

Tabel aantallen dieren gedood zonder te zijn ingezet voor onderzoek of onderwijs

	Gedode ongebruikte dieren		Gedode fokouderdieren		Opgeteld
	UU	UMCU	UU	UMCU	UU	UMCU
muis	1.890	1.700	564	113	2.454	1.813
rat	175	1.594	135	13	310	1.607
huishoender	289	0	0	0	289	0
andere vogels	5	0	9	0	14	0
zebravis	1.028	0	50	0	1.078	0
transgene muis	3.923	12.538	1.299	1.095	5.222	13.633
transgene rat	0	178	0	16	0	194
transgene zebravis	1.016	0	60	0	1.076	0
	8.326	16.010	2.117	1.237	10.443	17.247

[visualizer id=”836″]

Mate van ongerief

Proefdieren die worden ingezet bij praktisch onderwijs ondervinden meestal weinig ongerief. Dat verklaart mede waarom het merendeel van de dierproeven bij de Universiteit Utrecht gepaard gaan met licht ongerief (74,1%). In onderzoek door het UMC Utrecht worden proefdieren vaker geopereerd, waardoor meer ongerief kan ontstaan.

Gesprekken

Wie met proefdieren werkt heeft daar niet alleen gedachten, maar ook gevoelens bij. We vroegen acht personen ernaar. Lees, kijk en luister.

Miranda van Amersfoort, researchanalist

20 juni 2016

Op onze afdeling onderzoeken we hoe je het uitzaaien van borstkanker kunt remmen. Als een onderzoeksvoorstel getoetst en goedgekeurd is, zetten we de proef op en voer ik hem uit.

Lees meer

Koen Vaessen, projectmanager-dierenarts

20 juni 2016

In mijn werk zijn we altijd bezig met Verfijning. Daar zit continu verbetering in door de ervaring die je opdoet, door de kennis die er steeds meer komt.

Lees meer

Sylvana Pol, masterstudent Neuroscience and Cognition

20 juni 2016

Zodra ik de deur van het dierverblijf open deed, stonden ze met hun snuit tegen de voorkant van de kooi gedrukt. Hierdoor had ik moeite met handelingen die ze niet prettig vonden.

Lees meer

Wout Puijk, biotechnicus

20 juni 2016

Doordat ik heel veel opschrijf, kon ik terugvinden wanneer ik met welke maatregel was begonnen.

Lees meer

Marianna Tryfonidou, dierenarts en onderzoeker

Door ook negatieve resultaten te rapporteren en te publiceren, kun je herhaling van dierproeven voorkomen.

Huib Versnel, onderzoeker Keel, Neus Oorheelkunde

Ik ben vegetariër en doe proefdieronderzoek, maar er is dan ook een alternatief voor dieren eten. Voor dierproeven is dat er niet altijd.

Frans Stafleu, lid DEC

Ik heb de keus gemaakt om mee te doen binnen de proefdierpraktijk om daar zoveel mogelijk goeds voor de dieren te bereiken.

Anne Aben, stagiair

Je hebt dieren nodig om injectietechnieken te kunnen oefenen.

Colofon

Dit is een uitgave van het Universitair Medisch Centrum Utrecht en de Universiteit Utrecht.
Uitgaven in deze reeks tot en met verslag 2013 droegen de naam ‘Proefdierkundig jaarverslag’

Redactie: Harry Blom, Monique Janssens, Wim de Leeuw, Jolande van Luipen, Mark Nokkert, Sietske Oosterhoff, Jan van der Valk
Foto’s: Multimedia Diergeneeskunde Universiteit Utrecht, Multimedia UMC Utrecht (Thomas Dobber), Iris Sijbom
Infographics en figuren: René Rikkers, Tjerk Zweers
Webdesign: Zweers Creatives

Dierproeven en alternatieven

Introductie

Dierproeven verantwoord inzetten

Van idee naar dierproef

3V-Methoden

In vitro en ex vivo: Vervanging en Vermindering

Lager aantal proefdieren door goede communicatie: Vermindering

Imaging en telemetrie: Vermindering en Verfijning

Onderwijs

Dierdonorcodicil

Aantallen proefdieren en dierproeven

Aantal dierproeven ≠ aantal proefdieren

Gesprekken

Miranda van Amersfoort, researchanalist

Koen Vaessen, projectmanager-dierenarts

Sylvana Pol, masterstudent Neuroscience and Cognition

Wout Puijk, biotechnicus

Marianna Tryfonidou, dierenarts en onderzoeker

Huib Versnel, onderzoeker Keel, Neus Oorheelkunde

Frans Stafleu, lid DEC

Anne Aben, stagiair

Colofon

Links

Copyright