Schenkingen van liturgische gewaden

Kleuren van liturgische gewaden

Geestelijken konden bij het verrichten van religieuze handelingen niet zomaar wat uit de kast trekken. Niet alleen de verschillende soorten gewaden waren in gebruik strikt beperkt tot specifieke gebeurtenissen en personen. Dit gold ook voor de kleuren waarin deze gewaden waren uitgevoerd. De kleur was voor de liturgie belangrijker dan de versieringen die erop waren aangebracht. De gebruikte kleuren konden per (feest)dag verschillen. Overigens hebben de kleuren van de gewaden hier betrekking op de stof van de kazuifels en dalmatieken, niet op onderkleding zoals alben en amicten (die altijd wit waren), of op de borduursels.

In de vroegchristelijke tijd had men een grote voorkeur voor de kleuren wit en zwart, maar in de loop der middeleeuwen deden ook andere kleuren hun intrede. Bovendien ging men symbolische waarde aan bepaalde kleuren toekennen, zoals eerst tot uiting kwam in het geschrift De sacro altaris mysterio (kort voor 1190) van paus Innocentius III (1160/61-1216):

• Wit staat voor zuiverheid en dat maakt de kleur volgens de paus geschikt voor onder andere feesten van belijders (heiligen die niet voor hun geloof gestorven waren) en maagden, engelen, Kerstmis, Driekoningen, Witte Donderdag, Pasen, Hemelvaart en Allerheiligen.
• Rood, de kleur van bloed, is bij uitstek geschikt voor martelaren, feesten die met het Kruis te maken hebben, en Pinksteren (vanwege de vurige tongen boven de hoofden van de apostelen).
• Zwart staat voor rouw en onthouding en kan zodoende goed gebruikt worden in de advents- en vastentijd, bij memoriediensten, en bij het martelaarschap van de Onnozele Kinderen.
• Paars kan volgens Innocentius gebruikt worden in plaats van zwart, en staat bovendien volgens Durandus van Mende (†1296) symbool voor somberheid en bloed.
• Groen of geel kan gebruikt worden op alle dagen waarop de bovenstaande kleuren niet van toepassing zijn.

Hans Baldung Grien, Gregoriusmis, 1511. Dit schilderij toont hoe kleuren van liturgische gewaden in de praktijk gebruikt konden worden: de priester, diaken en subdiaken dragen elk een gewaad in een andere liturgische kleur. (Cleveland Art Museum, Cleveland)

Dit was echter geen dwingend voorschrift: de gebruikte kleurencanons konden per religieuze instelling sterk van elkaar verschillen. Dit wordt bijvoorbeeld duidelijk als we kijken naar het kleurgebruik in de Utrechtse Oudmunsterkerk en de daarnaast gelegen Domkerk. Waar de Dom wat dit betreft veel overeenkomsten vertoonde met de richtlijnen die hierboven zijn beschreven, kende Oudmunster een radicaal afwijkend kleurpatroon. Zo werden in Oudmunster de vasten en advent in wit gevierd, Driekoningen en Hemelvaart in het rood, kwamen er blauwe gewaden voor, en was de 'restkleur' in de winter zwart. De reden hiervoor moet volgens Staal (1993) waarschijnlijk worden gezocht in de onderlinge wedijver tussen de twee kapittels en machtspolitiek. Door vast te houden aan oude tradities toonde het kapittel van Oudmunster vooral niet ondergeschikt te zijn aan het kathedrale kapittel.

Pas met de invoering van het Missale Romanum (1570) wordt een uniforme kleurencanon verplicht, die enigszins afwijkt van de richtlijnen van Innocentius. Hierbij wordt ook bepaald dat goud- of zilverbrokaat vanwege de kostbaarheid de andere kleuren op belangrijke dagen mag vervangen. Verder moeten vanaf 1570 de celebrant en zijn assistenten tijdens liturgische vieringen dezelfde kleur dragen, iets wat daarvoor niet vanzelfsprekend was.

Vorige: Liturgie

Volgende: De verschillende soorten gewaden