Schenkingen van liturgische gewaden

Medieval Memoria Online

Agraaf (brotse)	metalen sluiting van een koorkap, vaak versierd met goud- en zilversmeedwerk
Albe	lang, wit linnen ondergewaad met mouwen, gedragen tijdens de eredienst > onderkleding
Almuis	gewaad van (grijs eekhoorn)bont, gedragen over het hoofd als verwarming, of door kanunniken over hun arm als teken van hun waardigheid > overige gewaden
Amict	witte linnen schouderdoek, gedragen tijdens de eredienst > onderkleding
Aurifries	strook stof van meestal kostbaar borduurwerk, waarmee kazuifels, dalmatieken en koorkappen werden versierd
Brotse (agraaf)	metalen sluiting van een koorkap, vaak versierd met goud- en zilversmeedwerk
Cappa magna	lange ruime mantel met capuchon, gedragen als koorgewaad door bisschoppen, kapelanen en andere prelaten > overige gewaden
Cingel	koord waarmee de albe om het middel wordt ingenomen
Clavus (mv: clavi)	sierstroken op alben en dalmatieken, in de late middeleeuwen vervangen door aurifriezen en parura's
Clipeus (koorkapschild)	schildvormige versiering op de rug van een koorkap, vaak geborduurd
Dalmatiek	bovengewaad met mouwen dat door de diaken wordt gedragen tijdens de eredienst > dalmatiek
Damast	weefsel waarbij door middel van het variëren van ketting- en inslageffecten een patroon wordt aangebracht, dat onder een bepaalde lichtinval te zien is > materialen en technieken
Diaken	belangrijkste assistent van de priester tijdens de mis
Dienrok	ander woord voor dalmatiek en tuniek
Driestel	set van drie bij elkaar horende liturgische gewaden, bestaande uit een kazuifel en twee dalmatieken > het geschonkene
Floszijde	grove soort zijde, die uit een bundel vezelige zijde bestaat, gebruikt voor de ingrijpsteek
Gaffelkruis	een kruis met twee schuin omhoog wijzende armen, veel gebruikt als versiering van het kazuifel
Galero (kardinaalshoed)	ronde platte hoed, gedragen door kardinalen > overige gewaden
Gelegd gouddraad	parallelle gouddraden worden op de stof gelegd en vastgezet met korte steekjes zijde > materialen en technieken
Goudbrokaat	stof, in dit geval meestal fluweel, die met gouddraad doorweven is in een bepaald patroon > materialen en technieken
Ingrijpsteek	borduursteek waarbij met zijde kleine steekjes worden aangebracht, die tussen de vorige steken grijpen, waardoor vloeiende kleurovergangen mogelijk zijn > materialen en technieken
Kanunnik	priester die samen met andere kanunniken in een kapittel verantwoordelijk is voor het bidden van het koorgebed
Kapittel	college van kanunniken, verbonden aan een bepaalde kerk
Kardinaal	hoogste rang van geestelijke onder de paus
Kardinaalshoed (galero)	ronde platte hoed, gedragen door kardinalen > overige gewaden
Kazuifel	bovengewaad in de vorm van een poncho, door de priester tijdens de mis gedragen > kazuifel
Kettingsteek	borduursteek waarbij elke nieuwe steek door een lusje van de vorige gaat, vaak gebruikt voor randen > materialen en technieken
Kölner Borte	sierstroken op liturgische gewaden waarvan de versieringen grotendeels zijn ingeweven, vervaardigd in Keulen > materialen en technieken
Koorgewaad	gewaad dat door een geestelijke gedragen wordt wanneer hij niet voorgaat in de eredienst maar deze slechts bijwoont > liturgie
Koorkap (pluviale)	grote mantel met een halfronde vorm, door bisschoppen en andere geestelijken gedragen tijdens de liturgie, maar niet wanneer zij de mis opdragen > koorkap
Koorkapschild (clipeus)	schildvormige versiering op de rug van een koorkap, vaak geborduurd
Latijns kruis	kruis met rechte korte zijarmen, veel gebruikt als versiering op de achterzijde van kazuifels
Lazuursteek	borduurtechniek waarbij gouddraden worden vastgezet met korte steekjes zijde, zodanig dat een kleurig beeld ontstaat waar het goud doorheen schemert > materialen en technieken
Manipel	smalle strook stof die door de priester, diaken en subdiaken tijdens de mis over de linkerarm werd gedragen > overige gewaden
Mijter	tweedelig hoofddeksel van bisschoppen > overige gewaden
Paltrok	kort gewaad met wijde mouwen, bij het middel ingenomen, gedragen door welgestelde burgers > profane kleding
Paramenten	andere naam voor liturgische gewaden
Parura	rechthoekige versiering, vaak voorzien van borduurwerk, op de onderzoom en mouwen van albes en op amicten > onderkleding
Pluviale (koorkap)	grote mantel met een halfronde vorm, door bisschoppen en andere geestelijken gedragen tijdens de liturgie, maar niet wanneer zij de mis opdragen > koorkap
Rochet	ruimvallend wit linnen gewaad met mouwen (grote variant van de albe), gedragen door geestelijken als dagelijkse kleding buiten de liturgie > onderkleding
Splijtsteek	borduursteek waarbij met zijde kleine steekjes worden aangebracht, die in de vorige steken grijpen, waardoor vloeiende kleurovergangen mogelijk zijn > materialen en technieken
Stola	lange band die door geestelijken tijdens de eredienst om hun nek wordt gedragen. De manier van dragen verschilt naar functie van de geestelijke > overige gewaden
Subdiaken	tweede assistent van de priester tijdens de mis
Superplie	wit linnen gewaad met wijde mouwen (een ruimvallende variant van de albe), dat door alle geestelijken en leken kan worden gedragen tijdens de liturgie > onderkleding
Tabbaard	ruime mantel, gedragen door welgestelde burgers > profane kleding
Tiara	hoofddeksel van de paus, bestaande uit drie gestapelde kronen > overige gewaden
Toog	tot op de voeten afhangend gewaad met smalle mouwen, dagelijkse dracht van geestelijken en koorgewaad > overige gewaden
Tuniek, tunica, tunicella	bovengewaad met mouwen, gedragen door de subdiaken, in de praktijk niet te onderscheiden van de dalmatiek; tevens de dagelijkse kleding van de Romeinse burger, waaruit de albe is ontstaan
Vierstel	set van vier bij elkaar horende liturgische gewaden, bestaande uit een kazuifel, een koorkap en twee dalmatieken > het geschonkene

Algemene literatuur over memoria en liturgische gewaden. Voor literatuur over specifieke objecten, zie aldaar.

Biemans, Bini, en Truus van Bueren, A Veritable Treasure Trove: the Memorial Book of St. Nicholas's Convent in Utrecht and its Art Donations, in: Truus van Bueren en Andrea van Leerdam (red.), Care for the Here and the Hereafter: Memoria, Art and Ritual in the Middle Ages (Turnhout 2005) 249-265.
Bodt, Saskia de, Borduurwerkers aan het werk voor de Utrechtse kapittel- en parochiekerken. 1500-1580, in: Oud-Holland 105 (1991) 1-31.
Bogaers, L.C.J.J., Aards, betrokken en zelfbewust. De verwevenheid van cultuur en religie in katholiek Utrecht, 1300-1600 (2 dln.) (Utrecht 2008).
Bueren, Truus van, en W.C.M. Wüstefeld, Leven na de dood. Gedenken in de late Middeleeuwen (Turnhout 1999).
Bueren, Truus van, Kim Ragetli en Arnoud-Jan Bijsterveld, Researching Medieval Memoria: Prospects and Possibilities. With an Introduction to Medieval Memoria Online (MeMO), in: Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis 14 (2011) 183-234 [pdf].
Braun, Joseph, Die liturgische Gewandung im Occident und Orient: Nach Ursprung und Entwicklung, Verwendung und Symbolik (Freiburg 1907).
Braun, Joseph, Liturgisches Handlexikon (Regensburg 1924; ongewijzigde druk, München 1993).
Defoer, H.L.M., S.F.M. de Bodt, M.L. Caron e.a., Schilderen met gouddraad en zijde (Utrecht 1987).
Defoer, H.L.M., De reeks gebedsportretten van tertiarissen door de Meester van Alkmaar, lezing symposium Living Memoria (Utrecht 16 december 2011) [pdf].
Defoer, H.L.M., Noord Nederlandse schilders als ontwerpers van borduurwerk, lezing voor de Contactgroep Vroege Nederlandse Kunst (Utrecht 6 juli 2015) [pdf].
Dubbe, B., en W.H. Vroom, Mecenaat en kunstmarkt in de Nederlanden gedurende de zestiende eeuw, in: J.P. Filedt Kok, W. Halsema-Kubes en W.Th. Kloek (red.), Kunst voor de Beeldenstorm. Noordnederlandse kunst 1525-1580 (deel 2) ('s-Gravenhage 1986) 13-28.
Filedt Kok, J.P., W. Halsema-Kubes en W.Th. Kloek (red.), Kunst voor de Beeldenstorm. Noordnederlandse kunst 1525-1580 (deel 2) ('s-Gravenhage 1986) 135-140, 311, 433-435.
Haaren, H.J.A.M. van, Kunst uit kerkelijke musea in Nederland ('s-Gravenhage 1963).
Haaren, H.J.A.M. van, Naalden wekten wonderen: borduurkunst der late middeleeuwen in de Nederlanden (Amsterdam 1960).
Hoven van Genderen, Bram van den, Utrecht Canons, Death and Funeral Regulations, in: Truus van Bueren en Andrea van Leerdam (red.), Care for the Here and the Hereafter: Memoria, Art and Ritual in the Middle Ages (Turnhout 2005) 155-189.
Jansen, Béatrice, Laat Gotisch Borduurwerk in Nederland ('s-Gravenhage 1948).
Kloek, W.Th., W. Halsema-Kubes en R.J. Baarsen (red.), Kunst voor de Beeldenstorm. Noordnederlandse kunst 1525-1580 (deel 1) ('s-Gravenhage 1986) 43-46.
Leeflang, Micha, en Kees van Schooten (red.), Middeleeuwse borduurkunst uit de Nederlanden (Zwolle 2015).
Norris, Herbert, Church Vestments: Their Origin and Development (Londen 1949).
Revenberg, Henk (red.), Paramenten (Rijsenburg 1957).
Staal, Casper (red.), De kleren van de kardinaal (Zwolle 1992).
Staal, Casper, Kleuren in de middeleeuwse liturgie, in: Madoc 15 (2001) 246-256.
Staal, Casper, Kleren maken de man, in: Andrea van Leerdam, Orlanda Li en Martine Meuwese (red.), Kennis in beeld. Denken en doen in de Middeleeuwen (Hilversum 2014) 80-87.
Staal, Casper, De heilige kleerkast. Kleding van de geestelijken op de Goudse glazen, lezing Goudse Glazendag (Gouda 6 oktober 2007).
Staal, Casper, De kleuren van de liturgische gewaden in twee Utrechtse kapittelkerken, de Dom en de Oudmunsterkerk, in: Jaarboek Oud-Utrecht (1993) 19-44.
Staal, Casper, Liturgische kleding en liturgische voorwerpen op pelgrimstekens, in: H.J.E. van Beuningen, A.M. Koldeweij en D. Kicken (red.), Heilig en profaan 2 (Cothen 2001) 145-160.

Websites

Die Gregorsmesse. Eine bildwissenschaftliche Datenbank.
Encyclopedie van katholieke begrippen (RKK).
Jeruzalemvaarders in Beeld (MeMO).
Medieval Memoria Online. Commemoration or the dead in the Netherlands until 1580; Inleidende teksten door Truus van Bueren, Rolf de Weijert e.a.
Woordenlijst religieuze voorwerpen (Museum Catharijneconvent, Utrecht).

Navigeren gaat als volgt: de website is uit vijf onderdelen opgebouwd, die elk een aspect van de schenking van liturgische gewaden belichten, geordend in volgorde van het schenkingsproces: schenking, vervaardiging, beschrijvingen van specifieke objecten, gebruik van liturgische gewaden en wat er na de middeleeuwen met de geschonken gewaden gebeurde. Deze onderdelen zijn als blauwe verticale balken aan de zijkanten van het scherm weergegeven. Als erop geklikt wordt, klapt het desbetreffende onderdeel uit en schuiven de overige balken mee. De verschillende onderdelen zijn weer onderverdeeld in subsecties, die geselecteerd kunnen worden met het gele menu direct onder de titel.

Het -logo geeft een afbeelding of tekst aan die ook is opgenomen in de MeMO-database. Door op het logo te klikken komt u terecht op de uitgebreide beschrijving in de database.

Sitemap:

Schenking

Voorbeelden

Vervaardiging

Objectbeschrijvingen

Gebruik van liturgische gewaden

Na de middeleeuwen

Schenking

Vervaardiging

Objectbeschrijvingen

In dit gedeelte van de site wordt dieper ingegaan op de schenkingsgeschiedenis van specifieke objecten. Dit kunnen losse gewaden zijn, maar ook fragmenten daarvan, of sets (driestel en vierstel). De behandelde gewaden zijn geselecteerd omdat er veel bekend is over de schenker van het object, of omdat er op basis van de iconografie, teksten en wapenschilden min of meer gereconstrueerd kan worden wie de schenkers zijn geweest. Tevens geven de objecten een goed beeld van de verscheidenheid van materialen en technieken die gebruikt konden worden, schenkingspraktijken, en van wat er na de middeleeuwen met middeleeuwse liturgische gewaden gebeurde.

Kazuifel geschonken door Berta de Vos van Steenwijck van Putten

Kazuifel geschonken door (een lid van) de familie Grauwert

Kazuifel geschonken door een Jeruzalemvaarder

Vierstel geschonken door David van Bourgondië

Driestel geschonken door Johannes de Visscher van der Gheer

Kazuifel geschonken door Katharina van Kleef

Vorige: Vervaardiging: Materialen en technieken

Volgende: Gebruik: liturgie

Menu

Schenking

Vervaardiging

Objectbeschrijvingen

Gebruik

Na de middeleeuwen